जापानले पाउँदैछ पहिलो महिला प्रधानमन्त्री ताकाइची साने ! नारी नेतृत्वको प्रतीक कि रूढीवादी निरन्तरता ?
जापानको राजनीतिमा ऐतिहासिक मोड आउन लागेको छ — साने ताकाइची सत्तारूढ लिबरल डेमोक्रेटिक पार्टी (एलडिपी)को नेतृत्वमा निर्वाचित भएसँगै अब उनी देशकी पहिलो महिला प्रधानमन्त्री बन्ने तयारीमा छिन् । तर उनको यो उचाइ नारी अधिकार र लैङ्गिक समानताको विजय हो कि केवल राजनीतिक प्रतिकात्मकता ? यही प्रश्न अहिले जापानभर चर्चामा छ । ताकाइचीलाई मार्गरेट थ्याचरजस्तै “कडा नेतृत्व क्षमता भएको महिला” भनेर व्याख्या गरिन्छ, तर उनको विचारधारा अझै पनि पितृसत्तात्मक सोंच र संरचनाको पक्षमा उभिएको जानकारहरुले बताउँछन् ।
६४ वर्षीया ताकाइची शनिबार एलडिपीको प्रमुखमा निर्वाचित भइन् । जापानमा एलडिपीको प्रमुख प्रायः प्रधानमन्त्री बन्ने गर्छ, त्यसैले यही महिनाको अन्त्यसम्ममा उनी प्रधानमन्त्रीको पदभार ग्रहण गर्ने प्रबल सम्भावना छ । ताकाइचीले ‘नर्डिक देशहरूजस्तै’ महिला प्रतिनिधित्वसहितको समावेशी मन्त्रिपरिषद् बनाउने वाचा गरेकी छन् । हालका प्रधानमन्त्री सिगेरू इसिबाको मन्त्रिपरिषद्मा मात्र दुई महिला मन्त्री थिए, जसलाई ‘अपर्याप्त’ भनेर आलोचना गरिएको थियो ।
ताकाइचीको राजनीतिक यात्राले लामो संघर्ष बोकेको छ । उनी पहिला साना व्यवसायहरूका लागि नीतिगत सुधारमा केन्द्रित थिइन् र पछि राष्ट्रवादी धारणाका कारण पार्टीभित्र प्रभावशाली भएकी थिइन् । उनको अनुशासनप्रिय र दृढ व्यक्तित्वले उनलाई थ्याचरसँग तुलना गर्न बाध्य बनाउँछ ।
ताकाइचीको नेतृत्वलाई महिला सशक्तीकरणको सफलता भनेर चित्रण गर्न सकिए पनि, उनको विचारधारा नारीवादी धारासँग मेल खाँदैन । उनी विवाहपछि महिलालाई पतिका थर लिन बाध्य बनाउने कानूनी व्यवस्थाको पक्षमा छिन्, जुन जापानको १९औँ शताब्दीको कानूनी परम्पराको निरन्तरता हो । धेरै नारी अधिकारकर्मीहरू यो प्रावधानलाई लैङ्गिक असमानताको प्रमुख प्रतीक मान्छन् ।
त्यस्तै, ताकाइची जापानको शाही परिवारमा केवल पुरुषलाई मात्र उत्तराधिकारी बनाउने परम्पराको पनि पक्षपाती हुन् । उनले समलिङ्गी विवाहको विरोध गर्दै आएकी छन् । यो दृष्टिकोण आधुनिक जापानी समाजमा विभाजनकारी विषय बनेको छ, जहाँ युवा पुस्ता बढी उदार र समानताको पक्षमा देखिन्छ ।
टोकाई विश्वविद्यालयकी राजनीति तथा लैङ्गिक अध्ययनकी प्राध्यापक युकी सुजीका अनुसार, “ताकाइचीलाई महिला अधिकार र लैङ्गिक समानताप्रति गहिरो चासो छैन ।” उनको नेतृत्वले जापानमा ठूला नीतिगत परिवर्तन ल्याउने सम्भावना न्यून रहेको उनले बताएकी छन् । सुजीका अनुसार, “यदि ताकाइचीले सफल नेतृत्व देखाइन् भने जापानमा महिला नेतृत्वको सन्देश सकारात्मक हुनेछ, तर उनी असफल भइन् भने समाजमा महिला नेताहरूको क्षमताप्रति शंका झन् बलियो भएर उभिनेछ ।”
यस दृष्टिले ताकाइचीको प्रधानमन्त्रीत्व केवल राजनीतिक होइन, सामाजिक मनोविज्ञानको पनि परीक्षा बन्न सक्छ ।
जनताको मिश्रित प्रतिक्रिया
टोकियोकी ५० वर्षीया कार्यालय कर्मचारी युका ताकाइचीको जितप्रति खुशी छिन् । उनले भनिन्, “अब हामी गर्वका साथ भन्न सक्छौँ कि जापानसँग पहिलो महिला नेता हुन लागेकी छिन् ।” तर उनी पनि सशङ्कित छन् कि ताकाइचीको नेतृत्वमा महिलाका लागि वास्तविक सुधार सम्भव होला कि नहोला ।
जापानको निजी क्षेत्र अझै पनि महिलाका लागि कठिन मानिन्छ । लामो कार्यसमय, सीमित बाल हेरचाह सुविधा र सामाजिक अपेक्षाहरूले महिलालाई व्यवस्थापकीय पदमा पुग्न कठिन बनाउँछ । उदाहरणका लागि, सन् २०२१ मा महिलाले जम्मा १३.२ प्रतिशत व्यवस्थापकीय पद ओगटेका थिए, जुन OECD सदस्य राष्ट्रहरूमध्ये सबैभन्दा कम हो ।
विश्व आर्थिक मञ्चको ग्लोबल जेन्डर ग्याप रिपोर्ट २०२५ अनुसार जापान १४८ देशमध्ये ११८औँ स्थानमा छ । यो तथ्याङ्कले देखाउँछ कि जापानले आर्थिक, राजनीतिक र सामाजिक क्षेत्रमा महिलाको सहभागिता बढाउने दिशामा अझै धेरै काम गर्न बाँकी छ ।
राजनीतिक क्षेत्रका बाधा र पूर्वाग्रह
जापानी संसद्को तल्लो सदनमा महिलाको प्रतिनिधित्व करिब १५ प्रतिशत मात्र छ । महिला सांसदहरूले पारिवारिक जिम्मेवारी र राजनीतिक करियरबीच सन्तुलन राख्न कठिनाइ झेलिरहेका छन् । उनीहरू अक्सर लैङ्गिक पूर्वाग्रहपूर्ण टिप्पणी र सामाजिक अपमानको शिकार हुन्छन् ।
सन् २०२४ मा तत्कालीन उपप्रधानमन्त्री तारो एसोले विदेशमन्त्री योको कामिकावालाई ‘आन्टी’ र ‘त्यति सुन्दर नभएको’ भनेर सार्वजनिक रूपमा अपमानजनक टिप्पणी गरेका थिए — जसले जापानमा अझै पनि विद्यमान लैङ्गिक दृष्टिकोण प्रकट गर्छ ।
त्यस्तै, #MeToo आन्दोलन जापानमा अन्य देशहरूजस्तो बलियो हुन सकेको छैन । यौन दुव्र्यवहारका पीडितहरू अझै पनि सामाजिक प्रतिशोधको डरले अगाडि आउन हिचकिचाउँछन् ।
पूर्व सैनिक रिना गोनोई र पत्रकार शिओरी इतोले आफ्नो अनुभव सार्वजनिक गरेपछि समाजमा चर्चा पाए पनि उनीहरूले अनलाइन घृणा र धम्कीको सामना गर्नुपर्यो ।
सशक्तीकरणका अपवाद र सन्देश
टोकियोकी गभर्नर युरिको कोइके जापानमा महिला नेतृत्वको अर्काे उदाहरण हुन् । उनले निःशुल्क डे केयर जस्ता कार्यक्रम ल्याएर कार्यरत महिलाहरूका लागि सकारात्मक कदम उठाएकी छन् । तर त्यस्ता उदाहरणहरू अझै पनि अपवादका रूपमा मात्र देखिन्छन्, सामान्य अभ्यासमा रूपान्तरण हुन सकेका छैनन् ।
२३ वर्षीया रयुकी तात्सुमी, जो अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको हेरचाहमा संलग्न छन्, उनी भन्छिन् — “विगतमा जापानमा महिला सम्राटहरू भएका थिए, तर महिला प्रधानमन्त्री कहिल्यै भएका थिइनन् । त्यसैले यो ऐतिहासिक अवसर हो, जसले प्रगतिको नयाँ अध्याय खोल्न सक्छ ।”
ताकाइचीले महिलाको स्वास्थ्य सम्बन्धी मुद्दामा जनचेतना बढाउने प्रतिबद्धता जनाएकी छन् । उनले रजोनिवृत्तिको आफ्नै अनुभवबारे खुलेर बोल्न थालेकी छिन्, जुन जापानजस्तो समाजमा निकै दुर्लभ कुरा हो । यसले महिलाका स्वास्थ्य सम्बन्धी विषयहरूलाई सार्वजनिक बहसको केन्द्रमा ल्याउने अपेक्षा गर्न सकिन्छ ।
तर, उनी नेतृत्वमा रहँदा लैङ्गिक समानतासम्बन्धी संरचनागत सुधार (जस्तै, पारिवारिक नाम सम्बन्धी कानूनी संशोधन, कार्यस्थलमा समान अवसर नीति, बाल हेरचाह सुविधा विस्तार आदि) अघि बढ्ने सम्भावना कम देखिन्छ ।
उनी राष्ट्रवादी र रूढीवादी धारामा रहँदै आएको कारण, नारीवादी आन्दोलनका मुद्दाहरूलाई प्राथमिकता दिनेतर्फ उनी झुक्ने देखिँदैनन् ।
ताकाइची सानेको प्रधानमन्त्रीत्व जापानका लागि ऐतिहासिक र प्रतीकात्मक दुवै अर्थमा महत्वपूर्ण हुनेछ । यो पहिलो पटक महिला नेतृत्वको अनुभव हुनेछ, जसले विश्वमा जापानको छवि परिवर्तन गर्न सक्छ ।
तर यो परिवर्तन केवल अनुहारमा सीमित रहन्छ कि वास्तविक नीतिगत सुधारमा परिणत हुन्छ — यही प्रश्न निर्णायक हुनेछ ।
यदि ताकाइचीले परम्परागत सोच पार गर्दै समावेशी नीति निर्माण गर्न सकिन् भने, उनी जापानमा लैङ्गिक समानताको नयाँ युगको सुरुवात गर्नेछिन्। तर यदि उनी रूढीवादी धारामै अडिइन् भने, यो अवसर केवल प्रतीकात्मक उपलब्धिमा सीमित हुनेछ र महिला नेतृत्वबारेको समाजको शंका झन् पेचिलो बन्न सक्छ ।
निष्कर्षतः, ताकाइचीको उदय जापानको महिलाहरूप्रति दृष्टिकोण परिवर्तन गर्न सक्ने ऐतिहासिक मौका हो । तर यो परिवर्तन सम्भव हुनका लागि उनी स्वयंले परम्परागत सोचको सीमालाई पार गर्नुपर्नेछ ।
यदि उनले त्यसो गर्न सकिन् भने, उनी केवल जापानकी पहिलो महिला प्रधानमन्त्री होइन, एशियाली नारी नेतृत्वको नयाँ प्रेरणा बन्न सक्छिन् । तर यदि उनी विफल भइन् भने, यो इतिहास केवल “पहिलो महिला प्रधानमन्त्री”को नाममा सीमित हुनेछ, र लैङ्गिक समानताको सपना फेरि केही वर्ष पछाडि धकेलिनेछ ।
क्याटेगोरी : समाचार
धेरै पढिएका
प्रतिक्रिया