काठमाडौं, वैशाख २१
दशौं हजार वर्षदेखि तेललाई मानव सभ्यताको अभिन्न अंग मानिँदै आएको छ। ७,००० ई.पू. को मेसोपोटामिया र ५,००० ई.पू. को प्राचीन इजिप्टमा वनस्पति तेलको प्रयोगको प्रमाण पाइन्छ, जहाँ यसलाई शरीरमा लगाउने लोशन, लास संरक्षण, व्यक्तिगत सरसफाइ, स्वास्थ्य सेवा र सौन्दर्य प्रयोजनका लागि प्रयोग गरिन्थ्यो। केही अभिलेखहरूमा गैँडा र गोहीबाट पनि तेल निकालिएको उल्लेख छ, तर त्यसका स्पष्ट प्रमाणहरू भने कम छन्। ४०० देखि १००० ई.पू. सम्मको कालखण्डमा युरोप, चीन, जापान र उत्तर अमेरिकामा तेलको प्रयोग चिकित्सा र रसायन विज्ञानमा अभूतपूर्व रूपमा वृद्धि भएको पाइन्छ। चीनले करिब ६०० ई.पू. मा बाँसको पाइप प्रयोग गरी तेल ढुवानी गर्ने कार्य सुरु गर्यो, जुन आधुनिक पाइपलाइनको प्रारम्भिक रूप मानिन्छ।
१८औं शताब्दीमा औद्योगिक क्रान्तिले कोइलाको प्रयोग तीव्र रूपमा बढायो, भने पश्चिमी समाजमा ह्वेलको बोसोबाट निकालिएको तेल बत्ती बाल्न प्रयोग गरिन्थ्यो। १८५३ मा मात्र ८,००० ह्वेल मारिएका थिए। त्यसपछि खनिज तेल अर्थात् पेट्रोलियमको प्रयोग बढ्न थाल्यो, जसले कोइलाको स्थान लिन थाल्यो। पेट्रोलियम सजिलै भण्डारण र वितरण गर्न मिल्ने भएकाले यसको प्रयोगमा तीव्रता आएको थियो। १९५० को दशकपछि वनस्पति तेलहरूको प्रयोग व्यापक भयो। सोयाबिन, पाम, तोरी, नरिवल, सूर्यमुखी जस्ता तेलहरू खाना पकाउने, प्रोसेस्ड फूड निर्माण, सौन्दर्य र बायोफ्युलका रूपमा प्रयोग हुन थाले। यस्ता तेलहरूले मानव शरीरलाई आवश्यक ऊर्जा, फ्याटी एसिड र फ्याट(घुलनशील भिटामिन प्रदान गर्छन्, तर अत्यधिक प्रयोगले स्वास्थ्य र वातावरणमा गम्भीर असर पार्ने खतरा पनि छ।
खोकना—तेल उत्पादनको जीवित परम्परा
ललितपुर जिल्लामा अवस्थित खोकना तोरीको तेल उत्पादन परम्पराको जीवित संग्रहालय हो। यहाँका साना पारिवारिक इकाइहरूले कुटीर उद्योगको शैलीमा पारम्परिक प्रविधिबाट तेल उत्पादन गर्दै आएका छन्। धातुको फ्रेममा जडित काठका दुई ठूला डाँठहरूको सहयोगमा तोरी बीउलाई निचोर्डै तेल निकालिन्छ। यो प्रक्रिया म्यानुअल लिभर प्रयोग गरेर सञ्चालन गरिन्छ, र निकालिएको तेललाई साना प्लास्टिकका बोतलहरूमा भरेर अँध्यारो कोठामा सुरक्षित गरिन्छ।
खोकनामा सयौं यस्ता मेसिनहरू सञ्चालनमा छन्। तोरीको तेल यहाँ केवल स्वास्थ्यका लागि मात्र नभई सांस्कृतिक र धार्मिक प्रयोजनका लागि पनि महत्वपूर्ण मानिन्छ। माघे संक्रान्तिमा युवाहरूको टाउकोमा तोरी तेल लगाएर आशीर्वाद दिने चलन अझै जीवित छ। बच्चा जन्मेपछि आमाबुबा र शिशुलाई तेल लगाउने प्रचलन, दियामा बाल्ने परम्परा र परम्परागत खाना पकाउने अभ्यासले यो तेललाई अझ विशेष बनाएको छ।
वर्तमान आयात-निर्यातको तथ्यांक र चुनौती
भन्सार विभागको पछिल्लो विवरणअनुसार, चालू आर्थिक वर्षको वैशाख महिनासम्म जनावर वा वनस्पति मूलका तेल तथा बोसो र तिनका विघटनजन्य उत्पादनहरूको आयात १०१ अर्ब ९४ करोड रुपैयाँ पुगेको छ भने निर्यात ७४ अर्ब २८ करोड १ लाख ३० हजार रुपैयाँ मा सीमित रहेको छ। यसरी तेलको व्यापार घाटा २७ अर्ब ६६ करोड ५ लाख ३२ हजार रुपैयाँ रहेको छ। त्यस्तै, खनिज इन्धन तथा खनिज तेलको नौ महिनाको अवधिमा व्यापार घाटा २३६ अर्ब ७ करोड ६७ लाख ८ हजार रुपैयाँ पुगेको छ, जसले नेपालको आर्थिक सन्तुलनमा गम्भीर असर पारिरहेको छ।
जनसंख्या वृद्धि र आर्थिक विकासको दबाबबीच, स्वदेशी उत्पादनलाई प्रवर्द्धन गर्नु अहिलेको आवश्यकता हो। खोकनाजस्ता स्थानहरूमा जीवित परम्परालाई संरक्षण गर्दै उत्पादन क्षमतामा सुधार ल्याउन सके, आयातमा निर्भरता घटाउन र व्यापार घाटा सन्तुलन गर्न सकिन्छ। साथै, जैविक र वातावरणमैत्री विकल्पहरू विकास गरी परम्परागत ज्ञान र आधुनिक प्रविधिको संयोजनमार्फत दीर्घकालीन ऊर्जा समाधान खोज्नु अत्यन्तै जरूरी देखिन्छ। खोकनाको तोरी तेल मात्र एक उत्पादन होइन—यो इतिहास, परम्परा, र स्वाभिमानको प्रतीक हो, जसले भविष्यका लागि आत्मनिर्भरताको बाटो देखाउन सक्छ।
क्याटेगोरी : समाचार
थप समाचार
धेरै पढिएका
प्रतिक्रिया